مجوز پژوهش

از سری سلسله یادداشت‌های پژوهش این‌بار در پی ارائه یادداشتی در مورد مجوز پژوهش هستیم. یعنی کسب مجوزهای لازم برای ساخت ساختمان پژوهش. اخلاق پژوهش و کسب آمادگی اخلاقی از مهم‌ترین اصولی است که پژوهشگر باید در زمان انجام پژوهش به آن پای‌بند باشد و همواره مراحل اجرایی پژوهش را با آن مطابقت داده و در صورت نیاز اصلاح کند. آمادگی اخلاقی پژوهش شامل رعایت کلیه اصول اخلاقی است که به سه دسته رعایت اصول اخلاقی در گردآوری و ارائه اطلاعات، رعایت اصول اخلاقی در تنظیم اثر پژوهشی و رعایت و اصول اخلاقی در انتشار اثر پژوهشی تقسیم می‌شوند.

دسته اول که مربوط به رعایت اصول اخلاقی در گردآوری و ارائه اطلاعات است خود شامل صحت ارائه اطلاعات، صحت داده‌های گردآوری شده پژوهش و رعایت اصل انصاف در گزارش داده‌ها است. پژوهشگر قبل از انجام پژوهش باید با خود پیمان ببندد که در صورت دستیابی به هر نتیجه‌ای اعم از موافق با نظر خود و یا مخالف نظرش به‌صورت کامل و جامع نتایج را ارائه کند. گاه پیش می‌آید پژوهشگر ابتدا عقیده‌ای دارد و برای اثبات عقیده و فرضیه خود به انجام پژوهش می‌پردازد اما نتایج پژوهش، فرضیه وی را رد می‌کند، در این زمان برخی پژوهشگران تلاش می‌کنند تا به هر طریق ممکن داده‌ها و نتایج را تغییر دهند که مطابق با فرضیه‌شان قبل از انجام پژوهش باشد. یا گاه پیش می‌آید پژوهشگر در زمان پژوهش سلایق خود را دخیل می‌کند و سعی می‌کند در حین گردآوری اطلاعات عقیده خود را به پاسخ‌دهندگان القا کند و بعضا خواسته یا ناخواسته با تعصب نتیجه پژوهش را منحرف می‌کند. یا گاهاً پیش می‌آید که پژوهشگر در حال انجام پژوهشی برای سازمان، موسسه و یا مرکز آموزشی است و تحت تاثیر روابط با مدیران سازمان قرار می‌گیرد و همواره سعی در دست‌کاری نتایج پژوهش دارد تا عملکرد سازمان را خوب جلوه دهد. این مسائل منجر به بی‌اعتمادی به نتایج پژوهش می‌شود و نتیجه پژوهش کاربرد اصلاحی نخواهد داشت فقط تبدیل به منبعی برای حمایت از سازمان، مدیر و یا شخص مسئولی می‌شود که آسیب زیادی برجای خواهد گذاشت. در بعضی مواقع پژوهشگر در حال انجام پژوهشی است که به دلایل مختلف از جمله همکاری نکردن جامعه پژوهش، ضیق وقت، بی‌حوصلگی و امثال آن اقدام به داده‌سازی می‌کند و نتایج پژوهش را به‌وسیله داده‌سازی ارائه می‌کند. من چندسالی است که در چند نشریه علمی پژوهشی همکاری داشته‌ام و به کرات دیده‌ام که داوران با دلیل و برهان عدم صحت داده‌های ارائه شده در یک پژوهش را بیان کرده‌اند و این منجر به وجود این شائبه شده است که برخی از پژوهشگران فقط اعداد و ارقام پژوهش‌های دیگر را تغییر می‌دهند و به‌عنوان مقاله جدید منتشر می‌کنند که نتیجه آن مشخص است و نیازی به توضیح و تفسیر نیست. یکی دیگر از مسائل مهم در حین گردآوری اطلاعات حفظ اطلاعات شرکت کنندگان در پژوهش است، پژوهشگر باید در زمان پژوهش اطلاعات افراد شرکت کننده را حفظ کند و در اختیار سایرین قرار ندهد. این مساله در انجام پژوهش خیلی مهم است و عدم پای‌بندی به آن منجر به بی‌اعتمادی شرکت‌کنندگان در امر پژوهش می‌شود و نتیجه آن می‌شود ارائه پاسخ غلط و ناصحیح به سوال‌های پژوهش.

مبحث دوم مربوط به رعایت اصول اخلاقی در تنظیم مقاله است. از مهم‌ترین مسائل اخلاقی که در زمان تنظیم کار پژوهشی، پژوهشگر باید به آن پای‌بند باشد، شامل رعایت اصول صحت استنادی، رعایت اصول مربوط به سرقت علمی و رعایت حق مولف است.  پژوهشگر در زمان انجام پژوهش باید به اصول صحت استنادی پایبند باشد، این اصول شامل استناد صحیح به مطالب ارائه شده، جلوگیری از استناد تقلبی، عدم خوداستنادی بی‌جا، دادن استناد واقعی و رعایت اصل بی‌طرفی اشاره کرد. پژوهشگر در حین تنظیم کار پژوهشی باید به مطالبی که استفاده می‌کند به صورت صحیح استناد دهد، بعضا پیش می‌آید پژوهشگر مطالبی را از منبعی منتشر می‌کند که یا به آن بی‌توجهی می‌کند و به آن استناد نمی‌دهد یا به منبعی دیگری که در دل منبع مورد استفاده قرار دارد استناد می‌دهد، یعنی بدون مراجعه به منبع دوم به آن استناد می‌دهد و منبع اصلی را نادیده می‌گیرد که این نوعی بی‌اخلاقی در حق پژوهشگران است. یا بعضا پیش می‌آید که پژوهشگر در آخر کار پژوهشی منابع و استنادها را بررسی نمی‌کند و بسیاری از اطلاعات لازم استنادها و منابع را ارائه نمی‌کند. بالاخره همه ما قبول داریم که یکی از مهم‌ترین معیارهای ارزیابی پژوهشگران، اساتید و دانشجویان در دنیای امروز ضریب تاثیر و میزان استنادات دریافتی است که باید پژوهشگران به این مساله دقت کنند تا به‌صورت خواسته و یا ناخواسته حق  پژوهشگران دیگر ضایع نشود. مساله بعدی که در این‌جا مطرح است بحث جلوگیری از استناد تقلبی است. در انجام پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد به منابعی برخوردم که در هیچ پایگاه و منبع اطلاعاتی قابل بازیابی نبودند، برخی از منابع قدیمی بودند که می‌شد علتش را در نبود اطلاعات در مورد آن یافت اما برخی منابع مربوط به یکی دو سال اخیر بود و این مساله خیلی ذهنم را مشغول خود کرد بعد از این‌که در چند پایان‌نامه به این مساله برخوردم، کمی حساس شدم و منابع لاتین را کامل ترجمه کردم بعضی از آن‌ها حتی معنی هم نداشتند و فقط پژوهشگر به دلایلی همچون مستند کردن مطالب ارائه شده خود و یا تاکید اساتید بر ارائه منابع و استنادهای جدید اقدام به استناد سازی کرده بودند و در اصل به منبعی که وجود خارجی نداشت استناد داده بودند که این خود یکی از اصول اخلاقی است که باید توسط پژوهشگران رعایت شود. مساله بعدی که باز نوعی بی اخلاقی به حساب می‌آید خود استنادی نامرتبط و یا استناد به دوستان و آشنایان است که متاسفانه در بسیاری از مقاله‌ها قابل مشاهده هستند. بعضا پیش می‌آید که پژوهشگر برای دریافت استنادهای بیشتر و یا ادای دین به سایر نویسندگان دوست و همکار به آن‌ها استناد می‌دهد که این به نظر من نوعی بی اخلاقی است و باید پژوهشگر در حین پژوهش به آن دقت کند. بعضا مشاهده شده است که پژوهشگر برای این‌که به اثر قبلی خود به هر روشی که شده استناد بدهد، جمله‌ای کوتاه در حد چند کلمه را در مقاله می‌گنجاند تا اثر پیشین خود را نیز در فهرست استنادها ارائه کند. شاید این مورد از نظر برخی دوستان خیلی مساله مهمی نباشد اما بالاخره این موارد در ارزیابی افراد تاثیرگذارند و عدم رعایت آن منجر به بی اعتمادی و ضایع شدن حق سایر پژوهشگران خواهد شد.

اما مساله‌ای که در این بخش بسیار مهم است بحث رعایت حق مولف و سرقت علمی است. چندسالی است بحث سرقت علمی در جامعه ما مطرح شده است و سامانه‌های مختلفی نیز برای مشابه‌یابی راه‌اندازی شده‌اند که بحث سرقت علمی را مورد بررسی قرار می‌دهند. بسیاری از پژوهشگران به صورت ناخواسته و یا خواسته دچار سرقت علمی می‌شوند که این مساله بیشتر به علت ناآگاهی در مورد قوانین و قواعد جدید سرقت علمی است که پیشنهاد می‌کنم همه ما حداقل یک بار در کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی آشنایی با سرقت علمی و راه‌های مقابله با آن شرکت کنیم و در آموخته‌هایمان در این حوزه بازنگری داشته باشیم چون بالاخره قوانین در حال تغییر هستند و پژوهشگران باید در حین انجام پژوهش قوانین را مرور کنند و همواره آن‌ها را سرلوحه کار خود قرار دهند. همچنین پژوهشگر باید به این اصل پایبند باشد که در حین انجام پژوهش حق مولف را رعایت می‌کند و مطالب را با ارائه منبع بیان می‌کند. بحث رعایت حق مولف مساله مهمی است که متاسفانه تا کنون درکشور ما جا نیفتاده است و نیاز هست که پژوهشگران در این عرصه تلاش کنند تا حق سایر پژوهشگران نیز ضایع نشود. همچنین از سرقت ایده و مطالب دیگران نیز جلوگیری کنند و سعی کنند در زمان انجام پژوهش از سامانه‌های موجود برای مشابهت یابی و نرم افزارهای سرقت علمی فارسی و لاتین استفاده کنند. برخی مواقع، پژوهشگران مقاله‌های سایر پژوهشگران را به اسم خود منتشر می‌کنند و یا استاد مقاله دانشجو را به اسم خود منتشر می‌کند که این خود نوعی سرقت علمی است و پژوهشگر باید در انجام پژوهش به آن دقت داشته باشد. مشکل دیگری که در این حوزه وجود دارد این است که بعضی از پژوهشگران با دریافت هزینه از بعضی از افراد اسم آن‌ها را در پژوهش خود وارد می‌کنند که متاسفانه این مساله در جامعه ما بسیار شایع شده است و روز به روز نیز به تعداد آن‌ها افزوده می‌شود و باید برای رفع آن فکری کرد، البته این کار راهی جز پایبندی پژوهشگران به اصول اخلاقی ندارد.

بخش سوم در حوزه آمادگی اخلاقی مربوط به رعایت اصول اخلاقی در زمان انتشار مقاله است که خود شامل بحث رعایت اصول داوری مقاله و رعایت اصول انتشار مقاله است. برخی مواقع پژوهشگران یک مقاله را برای داوری به‌صورت همزمان به چند نشریه ارسال می‌کنند و مقاله در همه نشریه‌ها فرایند داوری را طی می‌کند که این مساله یک نوع بی‌اخلاقی در پژوهش است که باید پژوهشگران سعی کنند با رعایت قوانین داوری مجلات حداقل بعد از شش ماه که از مجله‌ای پاسخ دریافت نکردند مقاله خود را برای داوری در نشریه دیگری ارسال کنند. یا بعضا پیش می‌آید که پژوهشگری یک مقاله را با تغییر عنوان در چندین نشریه منشتر می‌کند که این نیز یک مساله اخلاقی است که باید پژوهشگران به آن دقت کنند. در انتشار مقاله در یک حوزه باید دقت داشت که حداقل حدود 70 درصد از اطلاعات ارائه شده در مقاله دوم با مقاله اول متفاوت باشد و باید پژوهشگران این مساله را نیز مدنظر قرار دهند. بحث دیگر مربوط به داوری مقاله‌هاست زمانی هست که داور برای مجله‌ای مقاله‌ای را داوری می‌کند وقتی می‌بیند که موضوع جذاب است و در حوزه تخصصش است به هزار بهانه مقاله را رد می‌کند و بعد از آن خود مقاله‌ای در آن حوزه منتشر می‌کند. این مساله خوشبختانه خیلی فراگیر نیست اما متاسفانه چند موردی مشاهده شده است که پژوهشگران زیادی را نگران کرده است. ذکر تمامی موارد فوق ما را مجاب به این مساله می‌کند که همه سعی کنیم در پژوهش‌های خود اصول اخلاقی را در هر جایگاهی چه نویسنده باشیم، چه داور و چه کسی که مطالعه‌ای بر روی او انجام می‌شود و پرسشنامه‌ای را باید تکمیل کند، رعایت کنیم و با خود پیمان ببندیم از این پس کلیه اصول اخلاقی را قبل از انجام پژوهش برای خود مکتوب کنیم و در زمان پژوهش مدام اثر خود را با آن مطابقت دهیم و در صورت نیاز راه انجام پژوهش را اصلاح کنیم تا به بیراهه نرویم. پس بعد از تعیین زمین و حوزه پژوهش همه ما باید مجوز پژوهش که همان پایبندی به اصول اخلاقی است را دریافت کنیم و بعد وارد کار پژوهشی شویم. در بحث بعدی انشالله در مورد “پی ساختمان پژوهش” بحث خواهیم کرد. امیدوارم که با نظرات خود مطالب فوق را مورد نقد و ارزیابی قرار دهید و در به نتیجه رساندن سلسله یادداشت‌های پژوهش یاری‌گر ما باشید.

سپاس از همراهی‌تان